افراد ممکن است در شرایط مختلفی مانند ضربه به سر یا ابتلا به یک بیماری خاص، دچار کاهش سطح هوشیاری شوند. اختلال در هوشیاری در موارد شدید ممکن است باعث آسیب مغزی و کما شود.

کاهش سطح هوشیاری یعنی چه؟

کاهش سطح هوشیاری به حالتی گفته می‌شود که در آن، فرد فاقد آگاهی معمولی از خود و محیط پیرامونش است. در این حالت، بیمار به هیچ محرکی پاسخ نداده و نسبت به هر نوع فعالیت یا تحریکی واکنش نشان نمی‌دهد.

کم شدن سطح هوشیاری ممکن است از چند ثانیه تا مدت طولانی‌تری ادامه پیدا کند و به علت کمبود اکسیژن در مغز روی می‌دهد. این کمبود می‌تواند به علل مختلف اتفاق بیفتد.

برخی نشانه‌های هشدار دهنده حاکی از آن است که شخص ممکن است در شرف تجربه کاهش هوشیاری باشد. این نشانه ها عبارتند از:

• ناتوانی ناگهانی برای پاسخ به محرک‌های خارجی
• گفتار بریده بریده
• ضربان قلب سریع
• سرگیجه یا حس سبکی سر و گیجی

عوارض بالقوه خطرناکی در رابطه با کاهش سطح هوشیاری وجود دارد که از جمله آن می‌توان به کما یا آسیب مغزی در اثر کمبود اکسیژن اشاره کرد. خفگی نیز ممکن است در صورتی روی دهد که مسیر هوایی توسط غذا یا مایعات مسدود گردد.

آیا کاهش سطح هوشیاری خطرناک است؟

اگرچه کاهش سطح هوشیاری معمولا ارتباطی با مشکلات مرگبار ندارد اما توجه فوری پزشکی ضروری است. تمرکز اصلی مراقبت‌های اورژانس در افرادی که هوشیاری خود را از دست داده‌اند اطمینان از تداوم تنفس و حفظ ضربان قلب پایدار در آن‌ها است.

اگر بیمار فاقد تنفس،‌ سرفه یا تحرک باشد، این نشانه‌ها می‌تواند حاکی از عدم وجود گردش خون در بدن بیمار باشد. در چنین شرایطی باید احیاء قلبی ریوی انجام شود هرچه بیمار سریع‌تر مورد توجه متخصص قرار بگیرد، چشم‌انداز شرایط بیمار از نظر سلامت بهتر خواهد بود.

انواع کاهش سطح هوشیاری

سطوح غیر نرمال یا تغییریافته هوشیاری به حالت‌هایی اشاره می‌کند که بین هوشیاری کامل و بیهوشی، متغیر هستند.

سطوح تغییر یافته هوشیاری یا مراحل اختلال هوشیاری می‌تواند شامل موارد زیر باشند:

1. گیجی
2. هذیان گویی
3. بی‌حالی
4. کرختی
5. سستی
6. کما
7. مرگ مغزی

گیجی

پریشانی نسبت به شخص، محل یا زمان، که باعث می‌شود قدرت استدلال فرد یا توان وی برای دنبال کردن فرمان تضعیف و مختل شود، با عنوان احساس گیجی شناخته می‌شود. احساس گیجی بنا به عللی مانند محرومیت از خواب، یا بی‌خوابی، تب یا اعتیاد به مواد مخدر ایجاد می‌شود.

هذیان گویی

حالت نوسانی بین بیش هوشیاری و حالت پریشانی و تنش به نام هذیان شناخته می‌شود. علل آن می‌تواند شامل مسمومیت یا مصرف دارو باشد.

بی‌حالی

حالت خواب آلودگی شدید، بی‌توجهی، و بی‌احساسی در ترکیب با پایین آمدن سطح هوشیاری

ممکن است این عارضه را به عنوان حالت خواب و بیداری نیز بشناسند. علل می‌تواند شامل کم‌خونی، بیماری، کم‌کاری تیروئید و مواردی دیگر باشد.

کرختی

کاهش شدیدتر در هوشیاری در مقایسه با بی حالی، که همراه با آن، پاسخ آهسته به محرک‌ها، دوره‌های طولانی‌تر خواب و خواب‌آلودگی بین دوره‌ها ملاحظه می‌شود را به‌عنوان کرختی می‌شناسند.

علل این عارضه می‌تواند تشنج و مسمومیت و یا سایر عوامل باشد.

سستی

سطح شدید اختلال هوشیاری که در آن فرد فقط به محرک‌های شدید و منظمی پاسخ می‌دهد که باید تکرار شوند. علل این عارضه می‌تواند سکته مغزی، اوردوز داروئی، فقدان اکسیژن، تورم مغزی و موارد دیگر باشد.

کما

حالت عدم پاسخگویی حتی به محرک‌ها که ممکن است با فقدان رفلکس قی کردن یا پاسخ مردمک همراه باشد. شخصی که در وضعیت کما قرار دارد، در حالت دراز کشیده با چشمان بسته بوده و به محیط، صداها یا درد پاسخ نمی‌دهد.

معمولا کما از کمتر از ۲ تا ۴ هفته ادامه پیدا می‌کند و در این دوره، ممکن است شخص به‌هوش آمده یا برعکس به سمت حالت نباتی و یا حالت هوشیاری کمینه پیشرفت کند.

مرگ مغزی

مرگ مغزی زمانی روی می‌دهد که شخص دچار آسیب مغزی اسفبار بازگشت‌ناپذیر شده که باعث توقف کامل تمام فعالیت‌های مغزی می‌شود (ساختارهای مغز فوقانی و ساقه مغز) مرگ مغزی، کما یا حالت نباتی پایدار نیست.

مرگ مغزی ممکن است به علت آسیب‌های ناشی از تصادفات یا بیماری روی دهد. فشار خون بالا نیز می‌تواند باعث خونریزی مغزی و مرگ شود. عفونت مغز یا تومور مغز و یا آسیب تروماتیک نیز می‌تواند باعث تورم مغزی شده و مرگ مغزی را در پی داشته باشد.

عبارت‌های دیگری نیز وجود دارند که برای تشریح درجات و حالت‌های مختلف سطح هوشیاری فرد مورد استفاده قرار می‌گیرد. از جمله این عبارت‌ها می‌توان به سنکوب اشاره کرد که یک دوره کوتاه بی‌هوشی است و نمونه آن، در حالتی که فرد غش می‌کند ملاحظه می‌شود.

حالت‌های کما و سستی ممکن است به سطوح یا طبقات مختلف تقسیم شود که درجه عدم پاسخگویی فرد در هر کدام از این حالت‌ها را بهتر مشخص می‌کند.

دلایل پایین آمدن سطح هوشیاری چیست؟

علل مختلفی برای کم شدن سطح هوشیاری وجود دارد. فهرست شایع‌ترین علل کاهش سطح هوشیاری در زیر آورده شده‌ است. این فهرست، جامع نبوده و ترتیب ارائه عوامل نیز نشان‌دهنده احتمال بروز آنها نمی‌باشد.

• ضربه سر (معمولا تصادفات خودرویی)
• تومورهای مغزی
• انسفالیت
• تشنج
• هیدروسفالی
• هیپوگلیسمی
• نارسائی قلبی
• نارسائی کلیوی
• کتواسیدوز (ناشی از دیابت)
• مسمومیت داروئی
• مواد سمی

علائم کاهش سطح هوشیاری

علائم کاهش سطح هوشیاری بر اساس علت آن متفاوت است. برخی از مهمترین نشانه های پایین آمدن سطح هوشیاری عبارتند از:

• اختلالات چشم
• اختلال عملکرد اتونومیک
• اختلال حرکتی

اختلالات چشم

مردمک‌ها ممکن است گشاد، کوچک یا نابرابر باشند. یک یا هر دو مردمک ممکن است در وضعیت میانه ثابت شده باشند.

حرکت چشم می‌تواند ناهماهنگ باشد یا اصلا ملاحظه نشود (فلج اکولوموتور) و یا دربردارنده الگوهای غیرعادی باشد (مثلا بیرون زدگی کره چشم، فرورفتگی کره چشم، حرکات غیرارادی چشم). ممکن است حذف میدان بینائی نیز ملاحظه شود.

سایر اختلالات عبارتند از فقدان توانایی برای پلک زدن در پاسخ به تهدید بصری (تقریبا تا حدی لمس کردن چشم) و همچنین ازبین رفتن انعکاس یا رفلکس اکولوسفالیک (چشم ها در پاسخ به چرخاندن سر حرکت نمی کنند)، رفلکس اکولو وستیبولار (چشم ها در پاسخ به محرک گرمائی حرکت نمی‌کنند) و رفلکس‌های قرنیه.

اختلال عملکرد اتونومیک

ممکن است در برخورد با بیمار دارای اختلال سطح هوشیاری، بیمار الگوهای تنفسی غیرنرمال داشته باشد (تنفس چیِن، استوکس یا پایوت). گاهی اوقات این عارضه با فشار خون بالا و کند شدن ضربان قلب (رفلکس کوشینگ) همراه می شود. ممکن است توقف ناگهانی قلب یا تنفس نیز روی دهد.

اختلال حرکتی

از علائم پایین آمدن سطح هوشیاری اختلالات حرکتی است که عبارتند از شل‌شدگی، همی پارزی یا نیمه فلج شدن، آستریکسی، پرش عضلانی در چند کانون، وضعیت دکورتیکه (خم شدن آرنج‌ها و نزدیک شدن شانه‌ها با صاف شدن پاها) و وضعیت جسمانی دسربریت (صاف شدن اندام‌ها و چرخیدن شانه به داخل)

علاوه بر موارد فوق، اگر ساقه مغز مختل شده باشد تهوع، استفراغ، مننژیسم، سردرد ناحیه پس سری، آتاکسی و افزایش خواب آلودگی ممکن است روی دهد.

چگونگی تشخیص کاهش سطح هوشیاری

اختلال سطح هوشیاری فقط بعد از انجام تست‌های گسترده برای تعیین سطح هوشیاری و آگاهی فرد، مورد تایید قرار می‌گیرد. این معاینات باید توسط فرد باتجربه‌ای که تخصص لازم در مورد اختلالات هوشیاری دارد انجام شود. اگرچه در نظر گرفتن دیدگاه سایر متخصصین سلامت و بهداشت و اعضای خانواده نیز ممکن است مفید بوده و اهمیت داشته باشد.

تست‌های تشخیصی که ممکن است برای اختلال در هشیاری توصیه شوند عبارتند از:

• شمارش کامل خون یا کانت کامل خونی
• آنالیز شیمیائی سرم
• آنالیز ادرار
• رادیوگرافی ناحیه سر، قفسه سینه و شکم
• EKG
• سی تی اسکن یا ام ار آی سر
• نمونه گیری نخاعی

درمان کاهش سطح هوشیاری

درمان به درجات کاهش سطح هوشیاری و علت پایه آن بستگی دارد. درمان اختلالات هوشیاری اولیه در اغلب اوقات شامل تجویز دکستروز است. این تجویز در صورتی است که قند خون پایین باشد و تجویز اکسیژن، نالوکسون و تیامین نیز درصورت نیاز انجام می‌شود.

باید مسیر هوایی،‌ وضعیت تنفسی و گردش خون بیمار بلافاصله مورد بررسی قرار گرفته و نسبت به نرمال بودن آنها اطمینان حاصل شود و افت فشار خون باید اصلاح شود. بیماران به ICU ارجاع داده می شوند تا وضعیت تنفسی و عصبی آنها زیر نظر گرفته شود.

اگر بیمار دچار حادثه یا تروما شده باشد، گردن تا زمانی که آسیب دیدگی ستون فقرات گردنی افتراق داده شود ثابت نگه داشته می‌شود.

گرفتن کمک پزشکی در هر مقطعی که تقلیل سطح هوشیاری روی می‌دهد. حتی زمانی که علت آن، بی‌حالی یا غش کردن یا اختلال تشنجی است، که قبلا تشخیص آن قطعی شده ضرورت دارد.

اشخاصی که به بیماری صرع و تشنج مبتلا هستند و یا به اختلالات دیگر تشنجی مبتلا می‌باشند، باید از دستبندهای هشداردهنده استفاده کنند یا گردن آویزهایی به همراه داشته باشند که عارضه آنها را توضیح داده باشد. چنین افرادی نباید در موقعیت هایی قرار بگیرند که در آن موقعیت‌ها ممکن است دچار تشنج شوند و در گذشته در چنین موقعیت‌هایی تشنج کرده‌اند.

پیشگیری از کم شدن هوشیاری

به منظور پیشگیری از کاهش سطح هوشیاری افراد باید از موقعیت‌هایی که در آنجا ممکن است فشار خون به شدت پایین بیاید اجتناب کنند. نباید برای دوره‌های طولانی بی‌حرکت بایستند و همواره باید در وضعیت کاملا هیدراته باشند؛ یعنی مایعات زیادی مصرف کنند. سایر اقدامات احتیاطی براساس سابقه پزشکی آنها اتخاذ می‌شود.